BREST QAL'ASINING MUDOFAASI
Brest qal’asi va Brestning mudofaasi
Brest qal’asining mudofaasi – Ikkinchi jahon urushi davrida Sovet qo’shinlarining fashistlar bilan olib borgan eng birinchi janglaridan biri. Brest qal’asining mudofaasi 1941-yil 22-iyundan 30-iyungacha davom etgan.
Brest Minsk chegarasiga olib boradigan markaziy trassani qamrab olgan birinchi Sovet chegara garnizoni edi, shuning uchun urush boshlanganidan so’ng darhol Brest qal’asi fashistlar hujum qilgan birinchi joy edi. Sovet askarlari bir hafta davomida son jihatdan ustun bo’lgan fashist qo’shinlarining artilleriya va samolyotlar yordamida amalga oshirayotgan hujumlarini qaytarishdi. Qamal qilingan hujum natijasida fashistlar asosiy istehkomlarni egallab olishga muvaffaq bo’lishdi, biroq urushning boshqa sarhadlaridagi jang uzoq vaqt davom etdi, hujumda omon qolgan kichik bir guruh so‘nggi nafasigacha dushmanga qarshi kurashdi. Brest qal’asining mudofaasi dushman ustunlik qilishiga qaramasdan Sovet qo’shinlari so‘nggi nafasigacha o‘zlarini himoya qilishga to’liq tayyor ekanliklarini ko’rsatgan muhim jang edi. Brest mudofaasi tarixda qonli qamallardan birini va sovet armiyasining qahramonligini ko‘rsatgan eng ulug‘ janglardan biri edi.
Brest shahri 1939-yilda SSSR tarkibiga kirgan, shu bilan birga shahar yaqinida joylashgan qal’a ham o’zining harbiy ahamiyatini yo’qotgan va faqat o’tgan janglarni eslatib turadi. Qal’aning o’zi 19-asrda Rossiya imperiyasining g’arbiy chegaralaridagi istehkomlar tizimining bir qismi sifatida qurilgan. Ikkinchi jahon urushi boshlanganda, qal’a harbiy jihardan ahamiyat kasb etmasdi, chunki u qisman vayron qilingan bo‘lib, asosan undan garnizondagi harbiy xizmatchilar va harbiy qo‘mondonlikning oila-a’zolari, kasalxonalar, xo‘jalik binolarini joylashtirishda foydalanilgan. Fashistlarning Brest qal’asiga hujumi paytida, 8000 ga yaqin harbiy xizmatchilar, 300 ga yaqin komandirlarning oilalari, shuningdek tibbiy va xizmat xodimlari bor edi. Qal’ada qurol va o‘q-dorilar mavjud bo‘lib, biroq ularning miqdori harbiy harakatlarga mo‘ljallanmagan edi.
Qal’aga hujum 1941-yil 22-iyun kuni tongda boshlandi. Fashistlar, birinchi navbatda, qal’adagi butun qo‘mondonlik tarkibini yo‘q qilish orqali, sovet qo’shinlarini sarosimaga tushirish maqsadida kazarma, qo’mondonlikning uylari kuchli artilleriya va aviatsiya zarbalariga duchor bo‘lishdi. Deyarli barcha ofitserlar halok bo‘lganiga qaramasdan, tirik qolgan askarlar jipslashib, mustahkam mudofaani tuza olishdi. Sarosimaga solish rejasi Gitler o‘ylaganidek ish bermadi, ya’ni, qal’ani 22-iyun kuni soat 12 ga qadar zabt etish kerak edi, biroq rejalar amalga oshmadi.
Askarlarning ozgina qismi qal’ani tark etib, uning tashqarisidagi pozitsiyani egallab olishga muvaffaq bo’lishdi, rejada aytilishicha, hujum sodir bo’lganida, qolganlari ichkarida qolgan – qal’ani o’rab olishgan. Hujum kutilmaganda va Sovet harbiy qo’mondonligining muhim qismi o’lganiga qaramay, askarlar fashist bosqinchilariga qarshi kurashda jasorat va qat’iyatlilik ko’rsatdilar. Brest qal’asi himoyachilarining pozitsiyasi dastlab deyarli umidsiz bo’lishiga qaramay, sovet askarlari oxirgi narsaga qarshilik ko’rsatdilar.
Qal’adan chiqib keta olmagan sovet askarlari mudofaa tuzilmalari markaziga kirgan fashistlarni tezda yo’q qilishga muvaffaq bo’lishdi, keyin esa mudofaa uchun foydali pozitsiyalarni egallashdi – askarlar qabriston (qal’aning markaziy qismi) atrofida joylashgan kazarmalarni va turli binolarni egallab olishdi. Bu mudofaa tizimini samarali tashkil etish imkonini berdi. Himoyani zobitlarning qolgan vakillari va ba’zi holatlarda keyinchalik Brest qal’asini himoya qilish uchun qahramonlar sifatida tanilgan oddiy askarlar boshqardi.
22-iyun kuni dushmanning 8 ta hujumi amalga oshirildi, fashist qo’shinlari, taxminlariga qaramay, katta yo’qotishlarga duch kelishdi, shuning uchun o’sha kuni kechqurun qal’aga parchalangan guruhlarni fashist qo’shinlari shtab-kvartirasiga qaytarishga qaror qilindi. Qal’a bo‘ylab qamal chizig‘i yaratildi, hamda harbiy harakatlar hujumdan qamalga aylandi.
23-iyun kuni ertalab fashistlar bombardimonni boshladilar, shundan so’ng yana qal’ani bostirishga urinish bo’ldi. Guruhning yorilishi shiddatli qarshilikka duch keldi va hujum yana davom etdi, uzoq davom etgan jangga aylandi. Shu kuni kechqurun fashistlar yana katta yo’qotishlarga duch kelishdi. Fashist qo’shinlarining guruhlari ichkariga kira oldi, biroq qattiq qarshilikka duch keldi va yo’q qilindi – hujum yana muvaffaqiyatsiz tugadi va fashistlar qamal taktikasiga qaytishga majbur bo’lishdi. Uzoq davom etgan janglar bir muddat davom etdi va ikkala qo’shinni ham qattiq holdan toydirdi. Fashist armiyasining hujumlari, artilleriya zarbalari va bombardirovkalariga qaramay, Sovet askarlari qurol va oziq-ovqat yetishmasada mudofaani saqlab turishgan. Bir necha kundan keyin ichimlik suvi berilishi to’xtatildi, shundan keyin himoyachilar ayollar va bolalarni fashistlarga taslim bo’lib, tirik qolish uchun qal’adan chiqarishga qaror qilishdi, ammo ba’zi ayollar qal’ani tark etishdan bosh tortishdi va kurashni davom ettirishdi.
26-iyun kuni fashistlar qal’aga kirishga yana bir necha bor urinib ko’rishdi, faqatgina kichik guruhlar qal’aga kira olishdi. Fashistlar qal’aning katta qismini faqat iyun oxiriga qadar egallab olishga muvaffaq bo’lishdi. 29- va 30-iyun kunlari otishma va bombardimon bilan uyg‘unlikda yangi hujum amalga oshirildi. Himoyachilarning asosiy guruhlari asir olindi yoki yo’q qilindi, mudofaa markazlashuvni yo’qotdi va bir nechta alohida o’choqlarga bo’lindi, natijada ular qal’aning taslim bo’lishiga ta’sir ko‘rsatishdi.
Qolgan sovet askarlari qarshilikni qulashga qadar davom etdilar. Garchi qal’a aslida fashistlar tomonidan ishg‘ol qilingan va yagona mudofaa chizig‘i barbod etilgan bo‘lsada, kichik janglar qal’aning oxirgi himoyachisi halok bo‘lgunicha davom etdi. Brest qal’asini himoya qilish natijasida bir necha ming kishi qo’lga olindi, qolganlari halok bo‘ldi. Brestdagi janglar Sovet qo’shinlarining jasoratiga misol sifatida jahon tarixiga kirdi. Mudofaada ishtirok etganlar urush qahramonlari deb tan olindi.
video galereya
BREST MUDOFAASIGA OID FOTO LAVHALAR
O'zbek o'g'lonlarining Brest shahri va qal'asiga oid janglardagi ishtiroki
Fashist bosqinchilarining ilk zarbalarini chegarachilar qaytarishdi, ular shaxsiy tarkibning ozchiligiga qaramasdan bir necha kun davomida dushman bilan kurashib, qahramonlik va jasorat ko‘rsatgan holda qurshovda qolishdi. Chegarachi qahramonlar qatorida ko‘plab o‘zbek jangchilari bor edi. 1941-yil 22-iyun tongda fashistlar Sovet Ittifoqi hududiga bostirib kirdi. Jangning ilk to‘qnashuvlariga Belorussiyaning Grodno yaqinidagi chegara zastavasi duch keldi. Zastavaning qahramonlarcha mudofaasiga leytenant V.M.Usov va siyosiy rahbar Sharipov boshchilik qildilar. Bir guruh mardlar o‘limga qarshi turib berishdi. To‘qnashuvda zastavaning oxirgi himoyachisi ham halok bo‘lganidan keyingina fashistlar zastavaga bostirib kirishga muvaffaq bo‘ldilar. Dushman kuchi ustunlik qilayotgan jangda pulemyotchi Azizov olgan og‘ir jarohatiga qaramasdan bir necha o‘nlab fashistlarni yo’q qildi. Xakim Samatov, Toshqul Siddikov, Zokir Karimov, Shoislom Shomaxmudovlar ko‘rsatgan jasoratlari uchun birinchilar qatorida yuksak mukofotlar bilan taqdirlangan.
Urushning ilk kunlaridanoq Brest viloyatida harbiy xizmatda bo‘lgan O‘zbekistonning yuzlab fuqarolari janglarda faol ishtirok etishdi. Faqatgina Samarqand shahar harbiy komissarligi tomonidan 1940-yilning oktabr oyida Brest viloyatiga chaqirilganlar soni 519 nafarni tashkil etgan.
Qal’a himoyachilari qatorida Avazmat Niyazmatov, Muhammadjon Abduvaliev, Agamirza Nazarov, Sulaymonning Atakishiyev Doniyor Abdullayev, Ahmad Aliyev, Bobohalil Koshanov, Uzak O’taev, Nurum Siddiqiy Madamin Hodge, Efim Liss, Rahimboy Arslonboev, Saydahmad Boytemirov Filipp Laenkov, Tursun Hidirovlar jangga kirgan. Brest qal’asidan 80 kilometr masofada bo’lib o’tgan janglarda o’zbekistonlik jangchilar Abdullajon Ortiqov, Qo’qonboy Yermatov, Alijon Ahmedov, Solijon Usmonovlar jang qilishgan.
BREST MUDOFAASI HIMOYACHILARI
DIORАMA
BREST NUDOFAASIGA OID VIDEO LAVHA
ODESSA MUDOFAASI
Qora dengiz strategik jihatdan g‘oyat muhim hisoblanib, Sovet Ittifoqining Sevastopol va Odessa shaharlari uning sohilida joylashgan edi. Shiddatli janglar dengizda va quruqliklarda ham olib borilardi. Odessa himoyasida o‘zbekistonlik jangchilar Omon Umarov, sapyorlar rotasining komandiri Hamza Zaripov jasorat ko‘rsatdilar. Omon Umarovning kichik harbiy bo‘limi Odessa yaqinida qurilgan dushman aerodromiga hujum qilib, dushmanning 16 ta samolyoti va 30 ta avtomashinasini yoqib yubordi. Kerch uchun bo‘lgan janglarda u halok bo‘ldi. Hamza Zaripov rotasi minalashtirilgan yo‘lda dushmanning 27 ta tanki va 13 ta bronetransporterini portlatdi.
ODESSA MUDOFAASI FOTO LAVHALARI
ODESSANING TARIXI
Ikkinchi Jahon urushi boshlanishidan oldin SSSR Fuqarolar urushi paytida qo‘ldan boy berilgan, Polsha va Ruminiya egallab olgan hududlarni ham qaytarib oldi. Natijada chegara g’arbiy tomonga siljidi. Odessa viloyatida u Bessarabiyaning bir qismi bo’lib, Qora dengizda – Dnepr va Dunay orasidagi yerlarni o‘z ichiga olgan edi. 1941-yil 22-iyun Germaniya SSSRga, janubda – Ruminiyaga hujum qildi. Gitler ularga Bessarabiya va Odessani va’da qildi. Biroq, dushmanlarimiz boshqa sarhadlar singari bu yerda omadga erishmadilar. Qizil Armiya hamma joyda orqaga chekinayotgan paytda, Dunay daryosi bo’yidagi Sovet qo’shinlari nafaqat barcha hujumlarni qaytaribgina qolmay, balki uning o’ng qirg’og’idagi ko’prikni bosib olib, qarshi hujumga ham o’tdilar! Afsuski, boshqa barcha sarhadlarda umumiy chekinish sharoitida oldinga siljish nafaqat asossiz, balki imkonsiz edi … Shuning uchun Odessaga chekinishga majbur bo’lishgan. Ammo bu yerda vaziyat boshqa barcha sarhadlarda bo’lgani kabi yomon emas edi.
Odessaning mudofaasi 5-avgustda boshlanib, 1941-yil 16-oktabrda tugadi. 13-avgust kuni Ruminiya-Germaniya qo’shinlari Odessaning sharqiy qismiga yetib kelishdi va Odessani quruqlikdan butunlay to’sib qo’yishdi, shuningdek uni Janubiy front qo’shinlaridan ajratib qo‘yishdi. Avgust oyi oxirida dushman qo’shinlari Kremenchugdan Xersongacha bo’lgan hududda Dneprga bostirib kirishdi. Odessa dushmanning ichkari tomonida edi. Ammo qarshilik oktabrgacha davom etdi. Shuni ta’kidlash joizki, shahar dushmanga tuhfa etilmagan yoki hujumda boy berilmagan, aksincha sentabr oyining oxirida Odessaning himoyachilari yangi kadr va artilleriya diviziyasi yordamida qarshi hujumga o’tdi va dushmanni shaharning sharqiy qismidan siqib chiqardi. Mudofaa ishtirokchilarining holati barqaror deb baholandi. Platsdarm uchun materikdan unchalik uzoq bo’lmagan joyda jang qilish, aslida dushman tomonidan qo’lga olingan hududning o’rtasida joylashgan orolni boy bermaslik mushkul va noo’rin edi. Shaharning na tabiiy va na sun’iy istehkomlari mavjud bo‘lib, u deyarli ochiq maydonda joylashgan edi. Suv ta’minoti tinchlik davridanoq muammo edi … Agar istasangiz ham uni ikkinchi Leningradga aylantirish mumkin emas edi: Qrim hali ham kurashayotgan payt ta’minot u erdan etkazib berilar edi, biroq Qrimdagi vaziyat ham yaxshi emasdi. Oxir oqibat, armiya 1942-yil iyulgacha kurasha olgan Sevastopolga evakuatsiya qilindi, va deyarli barcha jangchilar halok bo‘ldi. Evakuatsiya 1941-yil 1-oktabrdan 16-oktabrgacha uyushgan tarzda va yo‘qotishlarsiz yuz berdi, o‘zlari bilan harbiy texnika va aslahalarni olib ketishdi. Rumiyaliklar bir muncha vaqt qo‘shinlar shaharni tark etishganidan behabar bo‘lib, qurshovdan 73 kun o’tgach, tunda Odessaga kirib kelishgan. Qaysidir ma’noda bu juda noodatiy holat: odatda, shaharni bosib olish bilan yakunlangan qurshov holatida, hujumga o‘tayotgan qo‘shinlar dushman bilan bevosita to‘qnashgan holda, uni siqib chiqaradi, dengiz shaharlari borasida «dushman dengizga uloqtirildi» degan atama mavjud. Odessada bu holat yuz bermadi. Afsuski, Sevastopolda shunga o’hshash voqea yuz berdi, ammo bu butunlay boshqa voqea … Biroq, ular bir necha kun ichida Odessani ozod qilishdi va fashistlarning dengiz orqali qochib ketishlariga yo’l qo’ymadilar.
Mudofaaning muvaffaqiyatli ekanini tushunish uchun raqamlarni tahlil qilish kifoya. Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra, tomonlarning kuchlari: – SSSR da mudofaaning boshida 35 ming kishi va yakunida 86 ming kishi; Ruminiya va Germaniya – 340 ming kishi (!). Biz tomondan yo’qotishlar: 41 ming kishi (o’ldirilgan va bedarak yo’qolganlar, 25 ming kishi), dushman tomondan – 92 ming kishi (29 ming kishi halok bo’lgan va bedarak yo’qolgan, 63 ming kishi yaralangan) dan iborat.
Umuman aytganda, Ruminiya armiyasi jiddiy xavf tug’dirmadi. Birinchi Jahon urushida rimliklar fashistlarga qarshi kurashganida, fashistlar ularni tezda mag’lub etishdi, butun Ruminiyani egallab olishdi. Bunning «samarasi» shundan iboratki, Rossiya frontni Qora dengizgacha kengaytirishi kerak edi. Ikkinchi jahon urushida fashistlar bundan saboq olmasdan, ruminiyaliklarni ittifoqchilariga aylantirdi: ruminiyaliklar Stalingraddagi g’alabaga o’z hissalarini qo’shishdi va keyinchalik fashistlarga qarshi kurashishdi. Odessani qamal qilish paytida fashistlar xatarli edi. Qamal yakunida 4-chi Ruminiya armiyasi Ruminiyaga ikki oy davom etgan qayta tuzilish uchun yuborildi. Ehtimol, Odessani faqat fashistlar qamal qilganida edi, vaziyat boshqacha tus olar edi … biroq, tarix, sub’yektiv bo’lmaydi. Bundan tashqari, qamalda fashistlar ham ishtirok etishgan.
411 va 412-qirg’oq batareyalari mudofaada katta ahamiyat kasb etdi. Umuman olganda, ular kemalarga qarshi kurashish uchun mo’ljallangan bo‘lib, biroq quruqlikdagi nishonlarga qarshi muvaffaqiyatli jang olib borishgan. 411-batareya negizida Odessaning janubida ochiq osmon ostidagi muzey tashkil etildi, u yerda Ikkinchi jahon urushi davridagi harbiy texnikalar jamlandi. Qiziqarli voqea Chebanka shimolida joylashgan 412-batareya bilan bog’liq. 412-batareya ruminiyaliklarni qattiq g’azablantirar edi, ular esa o‘z navbatida avgust oyida bosib olishga urinishdi. Odessaga yetib kelgan Donetsk konchilaridan iborat 250 ta otryad granatalar va belkuraklar bilan qurollanib, eng xavfli hujumlardan birini qaytardi. Ularning deyarli barchasi halok bo‘lib, jang maydonlari yaqiniga dafn etilgan. Afsuski, ularning birodarlik qabristonlari hanuzgacha topilmagan (Ruminiyani ishg’ol etish paytida sovet jangchilarining qabrlari ustidagi barcha belgilar yo’q qilishgan). Bir necha kun o’tgach, snaryadlar tugab, dushman batareyani bosib olish xavfi yuzaga kelganligi sababli, batareyaning to’g’ridan-to’g’ri kuzatuvida bo‘lgan shaharga qarshi undan foydalana olmasliklari uchun portlatib yuborildi. Taslim bo‘lmaslik uchun qurbonliklarni va shiddatli zarbalar oqibatida yemirilgan to‘p stvoli bir necha kun avval katta qiyinchiliklar bilan almashtirilganligini inobatga oladigan bo‘lsak, bu holat juda ayanchli edi.
Bir oydan so‘ng, sovet desantchilari qo’shni Grigorevkada joylashtirildi. Ruminiyaliklar qirg‘oq va shaharni o’qqa tutib, evakuatsiya qilishga to‘sqinlik qiladigan uzoq masofali qurollar batareyasini o‘sha yerga o’rnatdilar. 1941-yil 22-sentabrga o’tar kechasi Sevastopoldan yetib kelgan 3-dengiz piyodalari polki qirg‘oqda joylashdi. Desant operatsiyasi muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Keyinchalik qo‘lga olingan to‘plar Odessa bo‘ylab olib o‘tildi. To‘plarda quyidagi yozuvlar aks ettirilgan edi: «Bu to‘p Odessaga zarba bergan, endi boshqa o‘q uzmaydi».
Ma’lumki, Odessani suv muammosi doimo qiynagan. Rumiyaliklar Belyayevkadagi nasos stansiyasini egallab olishganida, tabiiyki darhol suvni o’chirib qo’yishdi. Shaharda suvni kartochkalar bo‘yicha berishgan … Avgust oyining jaziramasida! Kichik ko’ngillilar guruhi Belyayevka tomon yo’l olishdi, stansiyani ishga tushirishdi va shaharni suv bilan ta’minlab, bir necha soat kurashishdi. Deyarli hamma halok bo’ldi. Urushdan so‘ng «Chanqoq» nomli film suratga olindi. Filmda tasvirlangan voqealarning tirik qolgan guvohlari to’g’ridan-to’g’ri ishtirok etishgani bilan yanayam qiziqarlidir.
Qamal qilingan shaharda tanklar yetarli emas edi. Yanvar qo’zg’oloni nomidagi zavod ishchilari «vahimaga soluvchi» NI-1 qo’lbola tanklarni yaratdilar.
Ular oddiy traktorlar bo‘lib, po’lat bilan qoplangan va pulemyot bilan, ba’zan esa kichik kalibrli qurollar bilan jihozlangan edi. Ular noodatiy ko’rinishga ega bo‘lib, bu noma’lum tuzilishga ega eng so’nggi rusumdagi tank deb o‘ylayotgan ruminiyaliklarni vahimaga solar edi.
Birinchi mashina 1941-yil 20-avgust kuni zavoddan chiqarildi. Yasama tanklar 1-sentabr kuni Dalnik shahri yaqinida haqiqiy tanklar bilan birga 25-Chapayev diviziyasining qarshi hujumini boshqargan holda sinovdan o‘tkazildi. Dushman gumburlayotgan bahaybat po‘lat mashinalarni ko‘rib, zaxiraga chekina boshladi. Yasama tanklar sinovdan muvaffaqiyatli o‘tdi: bironta o’q teshigi yo’q! To’g’ri, mashinalar juda og’ir va beso‘naqay bo’lgan, soatiga 7 km tezlikka harakatlangan, biroq o’sha mushkul kunlarda shunga ko‘nishga to‘g‘ri kelar edi. Natijada, ularni ommaviy ishlab chiqarishga qaror qilindi. Sentabr oyining ikkinchi yarmida mazkur tanklarni ilk bora jangga olib kirgan katta leytenant N. Yudin boshchiligida 210-armiya tankchilar batal’oni tuzildi. Batal’onda 35 ta tank mavjud bo‘lib, asosan yasama tanklardan iborat edi. Ular Dalnitskiy qishlog‘idagi janglarda jonbozlik ko‘rsatgan. Bir safar, dushmanni tank zarbasi bilan yo’q qilib, qarorgohiga bostirib kiradi va 24 ta to‘pini o‘lja tarzida bosib olib, manzilga yetkazib beradi.
Ushbu tanklardan bir nechtasi bugungi kunga qadar Odessada saqlanib qolgan. Biri Moldavanka shahri yaqinidagi O‘rta maydonga, ikkinchisi 411-batareyaning yuqorida ta’kidlangan mudofaa yodgorligiga o’rnatilgan. Jami, bombardimonlar va uzluksiz artilleriya zarbalari ostida ishchilar ushbu tizimdagi 60 ta tankni qurishdi.
Odessaning mudofaasi nafaqat yasama tanklar bilan qiziqish uyg’otgan. Balki, tramvaylar ham juda vahimali edi! Yuk ko’tarish maydonchasiga 47 millimetrlik kema to‘pi o’rnatildi. Mazkur to‘p o‘rnatilgan tramvay oldinggi marra – Peresip, Sug’orish dalalari va Xojibey hududida bo‘lgan. Ta’kidlash joizki, o’sha davrlarda ruminiyaliklar uchun bu qurol jiddiy xavf tug‘dirgan edi, chunki ular bu yo’nalishda harakatlana olmasdilar. Tramvay esa jangchilarni tashigan. Odessa uchun bu holat juda odatiy: tramvayda mudofaaga borish, bozorga, ishga chiqish singari jo‘n … Endi bu tramvayni 411- qirg‘oq batareyasi muzeyida ko’rish mumkin.
Urushdan so‘ng Odessa birinchi bo’lib qahramon shahar unvoniga sazovor bo‘lgan.
Ruminiyaliklar fashistlar bilan birgalikda Odessada qariyb 30 oy – 907 kun, 1941-yil 16-oktabrdan 1944-yil 10-aprelgacha hukmronlik qilishgan (Urush tugashi arafasida fashistlar ruminiyaliklarni haydab chiqarib, shaharni egallab olishdi. Shunday qilib, Odessani fashistlardan ozod qilish kerak edi). Shaharda urushdan oldin bu erda yashagan aholining yarmidan kamrog’i – taxminan 250-280 ming kishi qolgan edi. Dushmanlarning birinchi qilgan ishi asosan yahudiylar va harbiy asirlardan iborat 25 ming kishini shahar tashqarisidagi bo’sh porox omborlariga (hozirgi paytda Tolbuxin maydonining hududi) olb kelib, tiriklayin yoqib yuborish bo‘lgan.
Umuman olganda, Odessada barcha qiyinchilik yahudiylar zimmasiga tushgan edi. Urushgacha SSSRdagi yahudiylarning eng katta qismi Odessa aholisining 40% ni tashkil etar edi, mazkur ma’lumotlarni inobatga oladigan bo‘lsak nima bo’lganini tasavvur qilish oson. Odessada shaharni tark etishdan avval, mahalliy aholi va viloyatlardan kelgan qochoqlardan iborat 100 mingga yaqin yahudiylar mavjud bo‘lgan. Ozod qilinganidan so’ng, shaharda 600 ga yaqin yahudiy istiqomat qilgan … Ularning aksariyati o’ldirilgan, Germaniyaga (ular u yerda ham asosan halok bo‘lgan) yoki Odessa viloyatidagi kontslagerlarga asir olingan. Fashistlar yahudiylarni Proxorov maydoniga to‘plashgan. U yerdan esa ularning Bogdanovka qishlog’idagi konslagerga bo‘lgan ayanchli yo‘li boshlangandir. Hozirgi kunda u yerda yodgorlik majmuasi mavjud. Undan dunyo sohiblari xiyoboni boshlanib, boshqa tarafda esa Xolokost qurbonlari yodgorligi joylashgan.
Biroq, bosqinchilar tomonidan nafaqat yahudiylar o’ldirilgan. Jumladan, sovet yashirin guruhi Germaniya va Ruminiya armiyasining 200 nafardan ortiq yuqori martabali ofitserlarini radiodan boshqariladigan mina bilan portlatib yuborgani uchun, dushmanlar shahar ko’chalaridan duch kelgan 5000 nafardan ortiq mahalliy aholini tutib keltirib, qatl qildilar, so‘ngra ularning tanalari daraxt va sim yog‘ochlarga osib qo’yildi.
Portlashlar tarixi juda qiziq. Odessa mudofaasi paytida ruminiyalik ofitser qo’lga olindi, uning yonida juda ko’plab qiziqarli hujjatlar bor edi. Xususan, unda bosqinchilar hokimiyatining organlarini joylashtirish rejalashtirilgan binolar aks ettirilgan edi. Ruminiyaliklar ular uchun o’sha paytda Marazliyev ko’chasida joylashgan NKVDdagi hamkasblariga taaluqli binoni tanladilar. Sovet qo‘mondonligi fashistlarga sovg’a hozirlashga qaror qildi. Bino o‘ta maxfiylikda minalashtirildi. Binoning yerto‘lasiga juda katta miqdordagi portlovchi moddalar joylashtirildi. Barcha ishlar yashirin tarzda amalga oshirildi. Bundan tashqari, hatto yaxshi niqoblanmagan bir necha minalar e’tiborni chalg’itish uchun qoldirildi. Aytishlaricha, bino dushmanlarga «tayyor holda» go‘yoki sohiblari shoshilinch tarzda uni tashlab ketilgandek, jihozlar bilan birga kirib, yashaydigan holatda qoldirilgan. Ular qopqonga tushishdi. Shunday qilib, 22-oktabr kuni butun fashistlar va Ruminiya rahbariyati u yerga to’plandi. Shahardagi yashirin guruh a’zolari bu haqda Sevastopolga radio orqali xabar berishdi. Kema u yerdan chiqib, Odessaga yaqinlashdi va radio signalini berdi. Bino tom ma’noda havoga ko’tarildi.
Dushmanlar butun uch yillik ishg’ol davomida vahshiylik ko‘rsatishdi. 10-aprelga o’tar kechasi, shahar ozod qilinishidan sal avval, fashistlar tinch aholini Ostrovidov (Novosel) ko’chasidagi 84-uyning yerto‘lasiga qamab, tiriklayin yoqib yuborishdi. Ertalab esa Odessa aholisi yaqinlarining jasadlarini uylariga olib ketishdi, 17 noma’lum murdalar birodrlik qabristoniga dafn etildi.
Ishg’ol paytida shaharda 82 ming aholi halok bo’ldi, 78 ming kishi esa Germaniya olib ketilib, majburiy mehnatga jalb qilindi.
Biroq, Odessa hatto bosib olingan holda ham dushmanga taslim bo’lmadi. Rumiyaliklar shaharning yuqori qismini egallab olishgan bo’lsa-da, yer osti – katakombalar oldida ular ojiz edi. Umumiy uzunligi 3000 km bo’lgan ushbu sun’iy yo‘llar Odessa va uning atrofida joylashgan. Katakombalarga kirish yo‘llari mingtadan ortiq edi. Odatda, ko’plab uylarning yerto‘lalarida katakombalarga kirish imkoniyati mavjud edi. Odessadagi katakombalarda jami 15 ta partizan guruhlari qatnashgan. Ozodlikka qadar ko‘pchilik halok bo‘ldi. Afsuski, xoinlar ham bor edi. Ularning yordami bilan ba’zi partizan bo’linmalari butunlay yo’q qilindi. Ammo dushmanga katta zarar yetkazildi, qimmatli razvedka ma’lumotlari muntazam ravishda Moskvaga yetkazib turildi va Odessani ozod qilish paytida ular tashqariga chiqib, dushmanga zarba berishdi!
Shaharning ozod qilinishi o’sha davrda uning mudofaasi kabi muvaffaqiyatli bo’lgan. Garchi ob-havo sovet qo’shinlariga to‘sqinlik qilgan bo’lsa-da; avval juda ko’p qor yog‘di, so‘ngra kun birdan isib ketdi. Texnikalar va portlashlar natijasida vayron bo‘lgan yo’llar qay ahvolga kelganini tasavvur qilish mumkin. Fashistlar sovet qo’shinlarining bunday yo’llar bo’ylab Odessaga tezda yetib olishlarini kutishmagan edi. Shunga qaramay, 1944-yil 8-aprelda butun Odessa qurshab olindi. Shahar ozod qilingach, sovetlar tirik kuchini deyarli yo‘qotmagan va shahar talofot ko‘rmagan.
Odessaning ozod qilinishida Partizanlar ham qatnashgan. 10-aprelga o’tar kechasi Odessa ko’chalarida 300 ga yaqin fashistlarni yo’q qilishdi. Partizan otryadlari va yashirin tashkilotlari katakombalarda 20 ming kishini yashirgan. Odessadagi partizanlarning bir necha guruhi bosqinchilar portlatmoqchi bo’lgan Opera teatri, Duma, Filarmoniya, Vorontsov saroyi va ba’zi sanoat korxonalari, o’quv muassasalari, dengiz portining omborlarini minalardan zararsizlantirishdi.
Aviatsiya qirg‘oqdagi dushman kemalariga zarba berib, shu tariqa dushmanning dengiz orqali evakuatsiya qilinayotgan katta qismiga to‘sqinlik qiladi. Janglar har chorakda, har bir uy uchun olib borilib, ko’chalardagi janglar 9-aprel kuni tuni bilan, 10-aprel sahargacha davom etdi. 1944-yil 10-aprel kuni ertalab soat 10 lar atrofida Odessa Sovet qo’shinlari tomonidan to’liq ozod qilindi. Qutqarilgan Opera teatriga qizil bayroq o‘rnatildi. Odessa ikki yarim oy davomida o’zini himoya qildi va bir necha kun ichida jabrlandi.
«Toshkе́nt» — minonoseslar eskadriliyasi kemasi
«Toshkеnt» — minonoseslar eskadriliyasi kemasi. Livornovo Italiya 20I proekti asosida Qizil armiya harbiy-dengiz floti uchun qurilgan. «Toshkent» kemasi havorang himoya rangiga bo‘yalgani uchun Qora dengiz bo‘yi shaharlari aholisi orasida “Havorang kreyser” nomini olgan. Ikkinchi jahon urushi yillarida SSSR Qora dengiz floti tarkibida fashist bosqinchilariga qarshi janglarda ishtirok etgan. 1942-yil 2-iyulda Novorossiysk uchun bo‘lgan jangda fashist aviatsiyasi tomonidan cho‘ktirib yuborilgan.
DIORАMA
SEVASTOPOL MUDOFAASI
SEVASTOPOL MUDOFAASI
Sevastopolning mudofaasi bu Ikkinchi Jahon urushining birinchi davrida Sevastopol yaqinidagi sovet qo’shinlarining keng miqyosli mudofaa operatsiyasi.
Urushning birinchi davrida Ukraina fashist qo’mondonligi uchun muhim strategik ahamiyatga ega bo’lgan nuqtalardan biri edi, chunki Ukrainani bosib olish Gitlerga uning janubiy chegaralaridan Moskvaga bo‘lgan yo’lni ochish, shuningdek, qish mavsumida harbiy operatsiyalarni o’tkazish va o’z armiyasini oziq-ovqat bilan ta’minlashga imkon berar edi. Bundan tashqari, Qrim Ukrainaning juda muhim qismi edi, chunki u fashistlar uchun katta neft zaxiralari mavjud bo’lgan Kavkazga yo’l ochdi. Aviatsiya ham Qrimda joylashgan edi va yarim orolning bosib olinishi bir vaqtning o’zida Sovet aviatsiyasining yo’lini to‘sib, fashistlar uchun yangi imkoniyatlar ochishi mumkin edi.
1941-yil sentabr oyining yakunida fashist qo’shinlari Smolensk, Kiyevni zabt etishga, shuningdek Leningradni qamalga olishga muvaffaq bo’lishdi. Janubi-g’arbiy yo’nalishda ham Gitler muhim yutuqlarga erishdi – u Ukrainaning deyarli yarmini bosib olishga va Sovet qo’shinlari mudofaasini mag’lub etishga muvaffaq bo’ldi. Muvaffaqiyatdan quvongan fashistlar Qrimga qarab hujum uyushtirdi, Sovet qo’shinlari yarim orolni, xususan Sevastopolni himoya qilishga hozirlik ko‘ra boshladi.
Jang boshlanganida raqiblarning kuchlari teng edi.
Sevastopolni himoya qilish deyarli bir yil davom etdi va bir necha asosiy bosqichlarni bosib o’tdi:
- Birinchi fashist hujumi;
- Ikkinchi fashist hujumi;
- 1942-yil yanvar-may oylarida tinchlik davri;
- Uchinchi fashist hujumi.
1941-yil 25-oktabrda fashist qo’shinlari Sovet armiyasining mudofaa chizig’ini kesib o’tib, yarimorolni iloji boricha tezroq egallash uchun Qrimga qarab yo’l olishdi. Shu bilan birga, Sovet qo’mondonligi Kerch tomonga chekinishni boshladi, u yerdan qo’shin keyinchalik Kubanga o’tdi. Sovet qo’shinlarining qolgan qismi shaharni himoya qilish uchun Sevastopolda to‘plana boshladi. Fashistlar Sovet armiyasining ikki qismini ham ta’qib qilishdi, shuningdek, sovet qo’shinini aylanib o’tib, shaharni egallab olish uchun Sevastopolga yana bir otryad yuborishdi.
1941-yil noyabr oyiga qadar Sevastopolda 20 mingga yaqin sovet qo’shinlari bor edi. 5-noyabrda esa fashistlar bilan Sovet armiyasi o’rtasidagi birinchi to’qnashuvlar shahar yaqinuida yuz berdi.
11-noyabr kuni shahar olib boruvchi yo’lda bir necha fashist bo’linmalari Sovet qo’shinlariga hujum uyushtirdi, biroq jiddiy qarshilikka duch kelishdi – shiddatli janglar 21-noyabrga qadar davom etdi. Janglar davomida fashistlar bir vaqtning o’zida ikki yo’nalishda bir necha kilometr ichkariga kirishga muvaffaq bo’ldi va chegara Sevastopoldan 12 kilometr uzoqlikda o’rnatildi.
Shundan so’ng, ikki armiya ham o’z hududini mustahkamlashni boshladi, Sovet qo’shinlariga qo’shimcha kuchlar qo’shildi, fashistlar esa diqqatlarini Qrimning boshqa hududlariga qaratdilar. Natijada, 16-noyabrga kelib, Sevastopol yaqinidagi yarim orol fashist qo’shinlari tomonidan bosib olindi. Gitler Sevastopolni «to‘liq bosib olishga» qaror qildi va barcha erkin qo’shinlarni shaharda joylashtirdi.
27-noyabr kuni yangi hujum rejalashtirilgan edi, biroq, bir qator muammolar tufayli 1941-yil 17-dekabrda bo’lib o’tdi. Fashistlar Sovet frontiga hujum qilishdi va shiddatli janglar yana boshlandi, natijada fashist armiyasi yana ustunlikka erishdi.
19-dekabr kuni Sovet qo’mondonligi mudofaa uchun boshqa kuch qolmaganligini va qo‘shimcha kuchlar shaharga 20-dekabrga qadar yetib kelishini xabar qildi, biroq, taxminlarga qaramay, sovet armiyasi qo‘shimcha kuchlar yetib kelunicha – 21-noyabrgacha qarshilik ko’rsatdi.
Ikki hafta davom etgan janglarda fashistlar front chizig’ini o’rtacha 10 kilometrga siljitishga muvaffaq bo’lishdi, bu ularning shaharga deyarli yaqinlashayotganligini anglatar edi.
1942-yil yanvar-may. Bu nisbatan tinch davr bo‘lib, janglar faqat mahalliy ahamiyat kasb etar edi, chunki fashist qo’shinlari Qrim yarim orolining sharqiga qarab yo’l olishgan, shu vaqtning o‘zida Sovet armiyasi o’z qo’shinlarini yangi bo’linmalar bilan to’ldirar edi.
18-may kuni Qrimning sharq tarafida Sovet qarshiliklari nihoyat yo’q qilindi va fashist armiyasi yana Sevastopolga e’tiborini qaratdi. Shahar yaqin kelajakda bosib olinishi kerak edi – buning uchun chegaraga artilleriya jalb qilingandi.
2-iyun kuni bir vaqtning o’zida quruqlik va havodan Sevastopolga hujum boshlandi, fashist armiyasining bir qismi sharqdagi dushmanni chalg’itdi va bir qismi esa to’g’ridan-to’g’ri hujumda ishtirok etdi.
17-iyunga qadar Sevastopolning shimoliy qismi, shuningdek janubiy tarafining bir qismi bosib olindi. 29-iyunga kelib, fashistlar shaharga kirishdi va janglar u yerda davom etdi.
1942-yil 1-iyulda Sevastopol fashistlar tomonidan to’liq egallab olindi va Sovet qo’shinining qolgan qismi evakuatsiya qilinishi uchun, Xerson shahriga yo’l oldi. Hersondagi janglar bir necha kun davom etdi, hech kim armiyani evakuatsiya qilmadi, askarlar tez orada asirga olindi yoki o’ldirildi.
Sevastopol mudofaasi sovet askarlarining jasorati va urushning birinchi davridagi eng og’ir va uzoq muddatli janglardan biri sifatida tarixga kirdi. Qarshilikka qaramay, shahar bosib olindi, va o‘z navbatida fashistlar butun Qrimni bosib olishiga zamin yaratdi. Gitler juda qulay pozitsiyani egalladi oqibatda Sovet qo’mondonligi Ukrainani qo‘ldan boy berganligini tan olishga majbur bo’ldi.
