IKKINCHI JAHON URUSHI YILLARIDA XAVFSIZLIK ORGANI XODIMLARINING FAOLIYATI

SSSRning janubiy chegaralari orqali mamlakatga bostirib kirish, Markaziy Osiyo respublikalarida siyosiy va iqtisodiy vaziyatni keskinlashtirish, mazkur mintaqadagi qonuniy hokimiyatga qarshi unsurlardan foydalanib davlatni zaiflashtirishga qaratilgan g‘arazli niyatlarini nazarda tutgan reja Fashistlar Olmoniyasi tomonidan “Uchinchi front” rejasi deb nomlandi. Buning uchun ular Eron va Afg‘oniston hududlarida muhojirlar tomonidan tuzilgan millatchilik tashkilotlarini moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvatlab ularni yetarli qurol-aslahalar bilan ta’minlab, pirovardida sovetlarga qarshi urushga safarbar qilish rejalashtirilgan.

O‘zbekistonliklar. O‘zbekistonlik razvedkachilar xuddi shunday front chizig‘i va front ortida ham yuksak jasorat namunalarini ko‘rsatib, dushman rejalarini barbod qilib xizmat qildilar.

Fashistlar Olmoniyasining Sovet Ittifoqiga xiyonatkorona hujumi, 1941-yil 22-iyun kuni, Stalinning tashqi razvedkasi inqirozga yuz tutishi davlat xavfsizlik razvedkasining tubdan qayta tashkil etish zaruratini yuzaga keltirdi. Urushdan oldingi davrda markaziy razvedka boshqarmasi Olmoniyaning SSSR bilan urushga tayyorgarlik ko‘rayotgani to’g’risida rad etib bo’lmaydigan ma’lumotlarga ega bo’lgan holda, urushga yaxshi tayyorgarlik ko’rishga qodir bo‘lmadi. Belgiya, Gollandiya va boshqa qo’shni davlatlar fashistlar tomonidan bosib olingan. Albatta, bunday ishlarni tashkil etishning imkoni yo‘q edi.

Mamlakatning barcha razvedka xizmatlarining o’zaro hamkorligini ta’minlagan Razvedka bo’yicha Muvofiqlashtiruvchi Kengash 1941-yil 29-mayda bo’lib o’tgan yig’ilishda tinchlik davrida o’zaro hamkorlik bo’yicha faqat ko’rsatmalarni tasdiqladi. Xavfsizlik idoralarining urush paytida qilgan ishini keyingi yig’ilishda muhokama qilishga qaror qilindi.

Ikkinchi Jahon urushi davrida xorijiy razvedka faoliyat yuritishning turli shakl va usullaridan foydalangan. Shunday qilib, 1943-1944 yillarda «qonuniy» va noqonuniy razvedkani birlashtirishning an’anaviy usullaridan foydalanish bilan bir vaqtda, NKGBning yuzdan ortiq tezkor bo’linmalari fashist qo’shinlariga qarshi razvedka operatsiyalarini olib borishdi, dushmanga qarshi razvedka organlarini tuzishdi.

Bundan tashqari, fashist bosqinchilariga qarshi, bir qator shaharlarda (Kiyev, Odessa, Xarkov va boshqalar) razvedka va qo‘poruvchilik operatsiyalarini o’tkazish uchun shaxsiy razvedka nazorati ostida noqonuniy qishloqlar barpo etilgan. Buning uchun NKGBda dushman chiziqlari ichkarisida razvedka va qo‘poruvchilik operatsiyalarini olib boradigan 4-chi boshqarma tashkil etildi.

Urush yillarida chet elda 90 dan ortiq «qonuniy» va noqonuniy tashkilotlar, hamda boshqa maxsus xizmatlar faoliyat olib borgan. Ulardan ba’zilari bir vaqtning o’zida bir nechta guruhlardan iborat bo’lgan (AQSh, Xitoy, Eron, Buyuk Britaniya va boshqalar).

Urush davri fashizmga qarshi hamkorlikdagi kurash-mafkuraviy va siyosiy asoslardan foydalanish bilan o‘ziga xos edi. Bundan tashqari, ko’pincha ishga qabul qilish bo’yicha takliflar to’g’ridan-to’g’ri, ishga qabul qilish uchun nomzodni o’rganib chiqqanidan keyin amalga oshirildi.

Fashistlar ta’siri ostidagi mamlakatlarga qarshi razvedka

Ikkinchi Jahon urushi boshlanishi bilan, asosiy xorijiy razvedka kuchlari fashistlar Olmoniyasiga qarshi ish olib bordi. Razvedka rahbariyati «o’q» mamlakatlaridagi mavjud agentlar bilan aloqani o’rnatish, yangi agentlarni sotib olish va dushman chiziqlarini ortga surish uchun tezkor xodimlarni saralash choralarini ko’rdi.

Urush sharoitida xorijiy razvedka xodimlarining tayyorgarlik ko’rmaganligi sababli boshqa razvedka agentlari bilan aloqa yo’qolganligi natijasida razvedka agentlariga qarshi ommaviy noroziliklar yuzaga keldi. Noqonuniy harbiy razvedka xodimi S. Rado («Dora») samarali ish olib borgan Shveysariya bundan mustasno, betaraf davlatlar hududidan Olmoniya va uning ittifoqchilariga qarshi razvedka ishlarini tashkil qilishning imkoni yo‘q edi.

Shu munosabat bilan fashist qo’shinlarining ichkarisida razvedka ishlarini olib borish uchun maxsus razvedka bo’linmalarini tashkil etishga qaror qilindi. Faol razvedka ishlari, xususan, polkovnik D.N. Medvedev boshchiligida «G’oliblar» otryadi tomonidan olib borilgan. Uning mashhur razvedkachisi N.I. Kuznetsov bo‘lgan.

NKGB ning 1-boshqarmasida puxta tayyorgarlikdan o‘tganidan so‘ng, fashist tilini mukammal o‘rganish uchun (undan Olmoniyaning o’zida noqonuniy razvedka orqali foydalanish rejalashtirilgan edi) N.I. Kuznetsov 1942-yilda Rovno tumanida dushmanning ichkarisiga kiritilgan. Pol Ziber nomidagi hujjatlar bilan u fashist bosqinchilarining turli doiralarida faoliyat yuritgan, hamda vaziyatdan foydalanib, Moskvani qiziqtirgan ma’lumotlarni to’plagan.

Fashistlarning front ortida bo’lgan paytida N.I. Kuznetsov fashist maxsus xizmatlarining Tehron anjumani ishtirokchilariga kutilayotgan suiqasd to’g’risidagi ma’lumotlar, Vermaxt qo’mondonligining Kursk yoyidagi rejalari to’g’risida va qiziqish uyg’otadigan boshqa ma’lumotlarni qabul qilib, Moskvaga yetkazgan.

1944-yilda u Ukraina millatchilari tomonidan o’ldirilgan. Fashist bosqinchilariga qarshi kurashda ko’rsatgan jasorati va qahramonligi uchun N.I. Kuznetsov vafotidan so’ng Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovor bo’lgan.

Odessada va uning atroflarida V. A. Molodsov boshchiligidagi yana bir «Fort» nomidagi razvedka va qo‘poruvchilik otryadi faoliyat yuritgan. Odessadagi katakombalarda joylashgan Molodsov razvedkachilari Olmoniya va Ruminiya qo’shinlari, ushbu davlatlarning qo’mondonlik rejalari to’g’risida muhim ma’lumotlarga ega bo’lgan. U hiyonat natijasida qo’lga olingan. Vafotidan so’ng unga Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni berilgan.

Fashist kuchlari tomonidan Kiyevning bosib olinishi arafasida, xorijiy razvedka xodimi I.D boshchiligida noqonuniy tuzilma tashkil etildi. I.D. Kudri, mazkur sohada tajribali fashistlarning ayg’oqchisi bo‘lgan Anton Malsevskiy nomi bilan tanilgan Mayk Miller boshqargan fashistlarning razvedka markaziga kira oldi. Abverning 87 ayg‘oqchisi va bir qator xoinlar haqida ma’lumot olindi. I.D. Kudri Gestapo ayg‘oqchisi tomonidan ozod etilib, so‘ngra qatl etilgan. Vafotidan so’ng Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni bilan taqdirlangan.

Lyagin Viktor Ivanovich 1939-1941 yillarda AQSh razvedkasida xizmat qilgan. U Nikolayevdagi yashirin markazining faoliyatini boshqargan va Lyagin tomonidan tuzilgan guruh Markazga qimmatbaho razvedka ma’lumotlarini yetkazib bergan. 1943-yil mart oyida Gestapo missiyasi paytida qo’lga olindi. Vafotidan so’ng Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni bilan taqdirlangan.

Abverning razvedka va ichki razvedka agentliklariga kirib borish uchun xorijiy razvedka faoliyatining ko’lami shundan dalolat beradiki, urush yillarida ularning ko’pchiligi bir vaqtning o’zida bir necha razvedka tizimida ish olib borgan. Ular agentliklardan ma’lumot olishgan va yetkazib berishgan. Ma’lumot yetkazib berish uchun esa Qizil Armiyaning faol bo’linmalariga yuborilgan.

Olmoniyada bevosita havo kuchlari shtabi tezkor bo‘limining 5-bo’linmasida faoliyat yuritgan leytenant Shulse-Boyse (Starshina) va Olmoniya Iqtisodiyot vazirligining vakili Arvid Xarnak (Korsikalik) noqonuniy antifashistik guruhlarning rahbarlari edi. Ularning ikkalasi ham 30-yillarda fashizmga qarshi yashirin fashistlarga qarshi guruh tuzdilar, hamda o’z tashabbusi bilan Sovet vakillari bilan aloqa o’rnatib, tashqi razvedka tomonidan maxfiy hamkorlikda ish yuritishgan.

Shulse-Boyne («Kichik ofitser») buyuk Admiral fon Terpimning nabirasi bo‘lib, va uning bevosita boshlig’i Lyuftvaff Gering «Kichik ofitser» to’yida tayinlangan ota edi. «Katta ofitser» barcha mamlakatlardan va Olmoniya Havo Kuchlari Attashesidan ma’lumotlarni qabul qiladigan, Harbiy-havo kuchlari shtabi razvedka boshqarmasining maxfiy bo’limini boshqargan. Pitt ofitseri, shuningdek, bombardimonchi samolyotlarning mo’ljallari aks ettirilgan Lyuftvaff Gering maxfiy kartalari bilan tanishish huquqiga ega bo‘lgan.

Korsikalik iqtisodiy muammolar bo’yicha muhim mahfiy ma’lumotlarga ega edi.

Markazga 1940-yil oktabrdan 1942-yil yozigacha «Kichik ofitser» va «Korsikalik» tomonidan yuborilgan ma’lumotlar Olmoniyaning SSSR ga nisbatan harbiy rejalarini fosh etishda Sovet rahbariyatiga katta yordam berdi.

Xususan, Olmoniyaning sovet mamlakatiga qarshi urushining muqarrarligi haqidagi ogohlantirishlarga qo’shimcha ravishda, 1942-yil bahorda, Abverning noto’g’ri ma’lumotiga qaramay, fashist armiyasi yana Moskvani bosib olishga urinib ko’radi, aslida esa bu jang fashistlarga nisbatan Stalingrad va Kavkaz yo‘lidagi asosiy zarba bo’ladi.

1942-yil avgustda Olmoniya fashist aksilterror xizmati fashistlarga qarshi yashirin radiostansiyasini topib, keyinchalik uni qo‘lga olishga muvaffaq bo’ladi va Olmoniyaning o’zida ham, Belgiya va Fransiyada ham Qizil butxona razvedka guruhlarini hibsga oladi. Qizil Kapel ishida 600 dan ortiq kishi aybdor deb topiladi. Ularning deyarli barchasi qatl etiladi.

Polkovnik Shirinboev Sharif Kayumovich (1908-1982) sovet razvedkasining 1943 yil (28 noyabr va 1 dekabr) Tehronda fashist Germaniyasiga qarshi Ikkinchi front ochilishi masalasiga bag‘ishlangan “Katta uchlik” (SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya) rahbarlarining (I.V. Stalin, F.D. Ruzvelt va Uilyam Cherchil) konferensiyasida uchrashuvi xavfsizligini ta’minlash rejasida unga muhim rol ajratilgan edi. Xususan, u Germaniya razvedkasi tomonidan Markaziy Osiyolik asirga tushganlardan tashkil topgan hamda SSSR, Buyuk Britaniya va AQSh davlat rahbarlariningTehron konferensiyasini o‘tkazishga qarshilik ko‘rsatish maqsadida jo‘natilgan qurolli guruhlarni (taxminan 100 kishidan iborat) fosh etish va yo‘q qilishda faol qatnashgan.

Podpolkovnik Ibrohimov Bahrom (1908-1978)– chet ellarda Mahmudbek Oyqorli laqabi ostida faoliyat yuritgan afsonaviy o‘zbek razvedkachisi. U Ikkinchi jahon urushi davrida fashistlar Germaniyasining O‘zbekiston chegarasiga yaqin bo‘lgan xorijiy mamlakatlar hududlari orqali yangi front ochish haqidagi mudhish g‘oyasini barbod etishda alohida jasorat ko‘rsatgan va bu jasorati jahonning eng ko‘zga ko‘ringan razvedkachilari tomonidan e’tirof etilgan.

Fozilov Ilyos Latipovich (1906-1983) 1943 yili Markaz (Moskva)da rezident sifatida maxsus razvedka kursini bitiradi. U 1944 yildan 1948 yilga qadar boshqa bir xorij davlatlarining biriga razvedka topshirig‘ini bajarishga yuboriladi. Vatanga qaytgach, o‘z mutaxassisligi bo‘yicha ishlaydi, dissertatsiya yoqlab tibbiyot fanlari nomzodi ilmiy unvonini oladi.

Podpolkovnik Mansurov Aynulla Ilajetdinovich (1911-1983) 1942-1945 yillarda A. Mansurov 2-Jahon urushida Shimoli-g‘arbiy, G‘arbiy, Markaziy, To‘rtinchi Ukraina, Birinchi va Ikkinchi Boltiq bo‘yi frontlarining hamda 101-tank brigadasi tarkibidagi «SMERSh» kontrrazvedka bo‘limi ishini boshqargan. Sloveniya, Yugoslaviya va Ruminiyadagi operativ guruhida faoliyat yuritgan va maxsus topshiriqlar yuzasidan xizmat safarlarida bo‘lgan.

Polkovnik Mitrofanov Boris Mixaylovich (1915-2000) 1941-1943 yillarda Bryansk frontining 13-Armiyasi IIXK Maxsus bo‘limida operativ xodimdan bo‘lim boshlig‘i o‘rinbosari lavozimlarida xizmat qilgan. 1943-1946 yillarda Markaziy frontning 13-Armiyasi va 1-Ukraina fronti 13-Armiyasi “SMERSh” (Josuslarga o‘lim) kontrrazvedka bo‘limlarida xizmat qilgan.

Podpolkovnik Tkachenko Valentin Mefodevich (1910-1993) 1941 yil mart oyidan avgust oyigacha O‘zbekiston SSR IIXK Buxoro viloyati boshqarmasining davlat xavfsizligi tashqi razvedka bo‘linmasiga rahbarlik qilgan. 1941 yil sentyabr oyidan 1943 yilgacha O‘zbekiston SSR IIXK Surxondaryo viloyati boshqarmasi davlat xavfsizligi tashqi razvedka bo‘linmasi boshlig‘i lavozimida faoliyat olib borgan. 1943-1945 yillarda O‘zbekiston SSR IIXK Surxondaryo viloyati boshqarmasi boshlig‘i o‘rinbosari bo‘lgan.

Podpolkovnik Ivanov Anatoliy Nikolaevich (1916 – 2005) 1944 yilda I Pribaltika fronti “SMERSh” kontrrazvedka Boshqarmasi topshirig‘i bilan dushmanning orqa tomonida maxsus xizmat safarida bo‘lgan.

Mayor Hakimov Alimjon 1919 – 2004. Sovet Ittifoqi Qahramoni. 1941 yildan Leningradda, Belorussiya, Kalinin frontlarida jang qilgan. Vzvod, batalon komandiri bo‘lgan. Hakimov Alimjon urush yillarida “Oltin yulduz” medali bilan birga Lenin ordeni olgan.

Kust Georgiy Vasilevich (1920-2008) Shimoliy Kavkaz frontining 389 o‘qchi diviziyasi, “Smersh” kontrrazvedka bo‘limi operativ xodimi leytenant G.Kust jangovar harakatlarga ilk bor 1942 yilda Grozniyni mudofaa qilishdagi eng murakkab vaqtda kirdi. Og‘ir janglarda faol qatnashdi. Mayor G.Kust “Qizil Yulduz”, “Qizil Bayroq” ordenlari.

Podpolkovnik Alimov Mirzamurod (1921 – 2011). U front janggohlarida nafaqat quroli, balki o‘tkir qalami bilan ham fashistlarga qarshi kurashdi. Razvedkachi vazifasini ham bajardi. “Til” tutib kelishda nom chiqarib, harbiy gazetalarga xabarlar yozib turgan. Leningrad shahrini qamaldan ozod etishda jasorat ko‘rsatgan. M. Alimov urushni Zabaykal frontida tugallagan.

Polkovnik Irgashev Bois Xamidovich. Sovet Ittifoqi Qahramoni. U xizmat qilgan 60-gvardiyachi Pavlograd qizil bayroq o‘qchi diviziyasining 132- gvardiyachi artilleriya polki 1943 yilda Dneprni kechib o‘tishni boshlaydi.. Fashistlardan birining ortidan quvishga berilib ketgan Bois o‘zinikilardan ajralib qolib, dushman qurshoviga tushib qoladi. Uning o‘zini o‘lgan qilib ko‘rsatishdan boshqa chorasi qolmagan edi. O‘tib ketayotgan frislardan biri Boisni oyog‘i bilan tepib o‘tganda ham jangchining yuzida birorta ham tiriklik alomatlari sezilmaydi. B.Irgashev nemisni yo‘lida davom etadi, deb taxmin qilgan edi, ammo u pulemyot oldiga o‘rnashib biznikilarga qarata o‘t ochmoqchiligini payqab qoladi. Tezlikda qaror qabul qilgan Bois sakrab o‘rnidan turadi va dushman pulemyotchisiga tashlanadi. Bir qancha qaqshatqich zarbalar berib dushmanni yo‘q qilishga erishadi. Pulemyot stvoli endi qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan edi. Kuchli o‘q yomg‘iri dushman qo‘shinlarini sarosimaga solib qo‘yadi. Jang natijasi oldindan belgilab qo‘yilgan edi. Jangchilarimiz shiddatli hujum bilan dushmanni uloqtirib tashlaydi. Piyodalarni daryoning o‘ng qirg‘og‘iga tushirish davom etadi.

Polkovnik Mahkamov G‘ulom. 1926 yilda tug‘ilgan. 1944 yilning noyabr oyida, ya’ni endi 18 yoshga to‘lganida armiya safiga chakirilgan. Urushning so‘ngi yilida 220-o‘qchi diviziyaning 653-polkida bo‘lim komandiri sifatida jang qilgan. Avstriya, Vengriya, Chexoslovakiya, Germaniya kabi davlatlarda fashizmga qarshi mardonovor jang qildi. O‘zbekiston SSR Davlat xavfsizlik qo‘mitasiga ishga kirdi. Sohasi bo‘yicha Leningrad va Moskva shaharlarida o‘qidi. Bu sohada 38 yil faoliyat yurgazdi. Urushning so‘ngi yilida 220-o‘qchi diviziyaning 653-polkida bo‘lim komandiri sifatida jang qilgan. Avstriya, Vengriya, Chexoslovakiya, Germaniya kabi davlatlarda fashizmga qarshi mardonovor jang qildi. O‘zbekiston SSR Davlat xavfsizlik qo‘mitasiga ishga kirdi. Sohasi bo‘yicha Leningrad va Moskva shaharlarida o‘qidi. Bu sohada 38 yil faoliyat yurgazdi.

BAHROM IBROHIMOV

NOQONUNIY POZITSIYADAN GERMANIYAGA QARSHI RAZVEDKA

Urush boshlanishi bilan «o’q» mamlakatlaridagi «qonuniy» turar joylar faoliyati to’xtatilganligi sababli, ushbu mamlakatlarga qarshi noqonuniy pozitsiyalardan ish olib borish haqida savol tug’ildi. 1944 yil boshiga kelib Germaniyada va unga ittifoqdosh mamlakatlarda 97 noqonuniy skautlar, shu jumladan 10 nemis bor edi. Ushbu davrda 27 mamlakatda jami 190 ta noqonuniy razvedka agentlari faoliyat yuritgan.

Ulardan eng faollari Yang, Ten va Nimble edi.

Yang (Ferenc Pataki)

SSSR fuqarosi, venger, Chekaning xodimi. 1941 yilda u natsistlar armiyasining orqa qismiga yuborish iltimosi bilan Staliga murojaat qiladi, avval u Transcarpatiyada o’tkaziladi va 1943 yil oktyabrda Budapeshtga ko’chib o’tadi va u erdan muhim razvedka ma’lumotlarini uzatadi. 1944 yilda unga xiyonat qilindi va qatl etildi.

O’n (Herman Zalinger)

Germaniya, Ispaniyada fashizmga qarshi urush qatnashchisi. U 1944 yil yanvarda Germaniyada Britaniya razvedkasi yordamida tashlab ketilgan. U muhim siyosiy va harbiy ma’lumotlarni Markazga etkazdi.

Nimble (Xaynk Glodjay)

Nemis 1943 yilda Koenigsberg hududida tashlab ketilgan. 1944 yil avgustgacha u muhim siyosiy va harbiy ma’lumotlarni Markazga etkazdi. U Britaniya samolyotlarini bombalash paytida vafot etgan.

NEYTRAL MAMLAKATLARDA ISHLASH HAQIDA

Ikkinchi jahon urushi yillarida NKVD, qilingan harakatlarga qaramay, to’g’ridan-to’g’ri dushman uyasidan razvedka ma’lumotlarini olishni tashkil qila olmadi. Shu munosabat bilan, tashqi razvedka rahbariyati neytral davlatlar hududidan Germaniyaga qarshi ish olib borishda muhim rol o’ynadi. Bundan tashqari, to’g’ridan-to’g’ri SSSR bilan chegaradosh neytral davlatlarning pozitsiyasi Kremlni qiziqtirdi. Ulardan ba’zilari betaraflikka berilib, fashistlar Germaniyasiga yordam berishdi.

Ispaniya, Portugaliya, Shvetsiya, Turkiya, Eron, Argentina va Chili Germaniyani strategik xom ashyo, oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minladi, fashistlar qo’shinlarini topshirish uchun o’z hududlarini ta’minladi va ularning ba’zilari, masalan, Ispaniya va Shvetsiya o’zlarining ko’ngillilarini fashist qo’shinlariga yuborishdi.

Muhim fakt shundaki, Shvetsiya ushbu mamlakatda qazib olingan 10,5 millionta yuqori sifatli temir rudasidan 10 million tonnasini fashistlar Germaniyasiga etkazib bergan. Krupp fabrikalarida shved rudasidan eritilgan nemis po’lati rus, ingliz va amerikalik askarlarni o’ldirdi.

Xususiy suhbatlarda Turkiya Prezidenti I.Inenu o’z mamlakati Germaniya tomon ochiqchasiga gaplashmasligi kerak, ammo Rossiyaning mag’lub bo’lishini istashi kerakligini aytdi. Urush paytida Turkiya nemis kemalarini bemalol Qora dengizga o’tkazdi va Stalingrad jangida Sovet rahbariyati turk qo’shinining Kavkazdagi Sovet armiyasining orqa qismiga zarba berishini kutdi.

Albatta, Sovet rahbariyati bu yoki boshqa davlatning o’zini qanday tutishini bilishi, betarafligini e’lon qilishi va amalda zarur choralarni ko’rish uchun Germaniyani qo’llab-quvvatlashi kerak edi.

SHVETSIYADA RAZVEDKA ISHLARI

Shvetsiyadagi xorijiy razvedka ishlariga alohida e’tibor berildi. Shvetsiya rahbariyatining SSSRga nisbatan rejalarini aniqlashning umumiy vazifalaridan tashqari, tashqi razvedka ikki mamlakat o’rtasida diplomatik aloqalar uzilgan taqdirda noqonuniy yashash joyini yaratish vazifasiga duch keldi. Shuningdek, Germaniya, Finlyandiya, Norvegiya, Daniya davlatlariga qarshi razvedka ishlarini olib borish va ushbu mamlakatlarda noqonuniy yashash joylarini yaratish bo’yicha vazifalar qo’yildi.

Umuman olganda, Rybkin boshchiligidagi Shvetsiyada tashqi razvedka xizmati ko’p vazifalarni bajardi. U to’g’ridan-to’g’ri DMQda amalga oshirilgan Shvetsiya siyosati to’g’risida ko’plab qimmatli ma’lumotlarga ega bo’ldi. Buning uchun doimiy xodimlar Germaniya va Skandinaviya mamlakatlarida yaxshi razvedka qobiliyatiga ega bo’lgan bir nechta agentlarni sotib olishdi.

Rezidentlik Germaniyada vazifalarni to’g’ridan-to’g’ri bajarishga qodir bo’lgan agentlarni sotib olishga muvaffaq bo’ldi, ular uchun Shvetsiya fuqarolarini yollashdan tashqari, Germaniya va Skandinaviya mamlakatlaridan kelgan muhojirlar ham hamkorlik qilishgan.

Shvetsiya hududidan ilmiy va texnik razvedka fashistlar Germaniyasida atom qurollarini yaratish bo’yicha olib borilayotgan ishlarni kuzatishga harakat qildi, ammo bu sohadagi muvaffaqiyatlar kam edi.

Fashistlar istilosi tufayli yuzaga kelgan og’ir vaziyat tufayli urush yillarida Germaniyaga qarshi ishlarni tashkil etish uchun Stokgolmda istiqomat qilish qo’shni mamlakatlarda noqonuniy yashash joylarini yaratolmadi.

NEYTRAL MAMLAKATLARDA TASHQI RAZVEDKA VAZIFALARI

Ulug’ Vatan urushi davrida NKVD – KGB tashqi razvedkasi oldida quyidagi asosiy vazifalar qo’yildi:

Neytral davlatlar rahbarlarining tashqi siyosat rejalarini kuzatib borish, ularning nemisparast yo’nalishiga ahamiyat berish,

ushbu davlatlarning nemisparast siyosatini buzish uchun choralar ko’rish;

Neytral mamlakatlarda fashistlarni aniqlash va ularga qarshi kurashish;

Neytral davlatlar hududidan Germaniyani razvedka qilishni tashkil qiladi, shuningdek, fashistlar Germaniyasining SSSRga nisbatan ittifoqchilarining rejalarini aniqlaydi.

SSSR bilan diplomatik aloqalar o’rnatgan betaraf davlatlarda, masalan Shvetsiya, Turkiya, Eron, Afg’onistonda «qonuniy» tashqi razvedka rezidentsiyalari mavjud edi. Diplomatik aloqalar qo’llab-quvvatlanmaydigan Argentinada noqonuniy yashash joyi yaratildi.

TURKIYADA RAZVEDKA ISHLARI

Ulug’ Vatan urushi davrida NKVD – KGB tashqi razvedkasi oldida quyidagi asosiy vazifalar qo’yildi:

Neytral davlatlar rahbarlarining tashqi siyosat rejalarini kuzatib borish, ularning nemisparast yo’nalishiga ahamiyat berish,

ushbu davlatlarning nemisparast siyosatini buzish uchun choralar ko’rish;

Neytral mamlakatlarda fashistlarni aniqlash va ularga qarshi kurashish;

Neytral davlatlar hududidan Germaniyani razvedka qilishni tashkil qiladi, shuningdek, fashistlar Germaniyasining SSSRga nisbatan ittifoqchilarining rejalarini aniqlaydi.

ERONDA RAZVEDKA ISHLARI

Eron asta-sekin Yaqin Sharqda Germaniya harbiy agressiyasining trampliniga aylanib, nemisparast siyosatni olib bordi. Mamlakatning hukmron doiralari, shu jumladan Shoh Rizo Pahlaviy, fashistlarga ochiq hamdardlik bildirdi va nemis agentlari faoliyatini bostirish choralarini ko’rmadi.

Sovet hukumatining 1941 yil 26-avgustdagi notasida Germaniyada Germaniya agentlarining Eronda dushmanlik faoliyati tahdid ostida qolganligi ta’kidlangan. Fonistik agentlarning von Radanovich, Gammota, Mayer, Kellinger, Tryappa va boshqalarning vayronagarchilik harakatlariga e’tibor qaratdi va SSSR xavfsizligini ta’minlash uchun Sovet qo’shinlari Eronga kiritilayotganini aytdi. Shu bilan birga Angliya o’z qo’shinlarini Eronning janubiga yubordi.

Eronda urush boshlanishi bilan to’rtta turar joy mavjud edi – Tehron, Tauris, Pahlaviy va Mashhad. Sovet qo’shinlari Eronning boshqa bir qator shaharlariga kirgandan so’ng, ularning soni 35 tagacha bo’lgan xorijiy razvedka uylari ham tashkil etilgan. I. Agayants ushbu mamlakatda davlat xavfsizlik idoralarining asosiy rezidenti bo’lgan. U bilan P.M. Juravlev va V.I. kabi tajribali razvedka xodimlari ishlagan. Vertiporoh, N.P. Lisenko.

Chet el razvedkalari rezidentlariga sovet vakillari va Eron hukumatiga qarshi terrorchilik harakatlarini bostirish va siyosiy, iqtisodiy va harbiy ma’lumotlarga ega bo’lish uchun xorijiy razvedka va sabotaj guruhlarining buzg’unchi faoliyatini aniqlash vazifasi yuklatildi.

Urush yillarida Erondan muhim harbiy-siyosiy ma’lumotlar keldi va Gitlerning malaylari tomonidan tarqatib yuborilgan faoliyatini to’xtatish choralari ko’rildi. 1942 yil aprel oyida Germaniya bilan diplomatik aloqalarni rasman buzgan Eron hukumati ularni uchinchi davlatlar vakillari orqali noqonuniy ravishda qo’llab-quvvatlayotgani aniqlandi.

Angliya bilan birgalikda Sovet tashqi razvedkasi yashirin fashistlarga qarshi Melyun markazini yo’q qildi, natijada ushbu tashkilotning 170 faoli hibsga olindi.

Fashistlarning Tehrondagi «Katta uchlik» uchrashuvi ishtirokchilariga qilinadigan suiqasd haqidagi ma’lumotni birinchi bo’lib Sovet razvedkachisi N. Kuznetsov olgan. Eronning tashqi razvedkasi ham bu ma’lumotni tasdiqladi. Natijada, Stalinning taklifiga binoan, nemis agentlariga qarshi keskin choralar ko’rildi, bu esa 1943 yilda Tehron konferentsiyasi qatnashchilarining urinishlariga yo’l qo’ymaslik imkonini berdi.

KATTA ITTIFOQDOSH MAMLAKATLARDA RAZVEDKA

Ikkinchi Jahon urushi boshlanishi bilan Buyuk Britaniya va undan keyin AQSh SSSRning Gitler tajovuziga qarshi kurashiga har tomonlama yordam va yordam berishga tayyor ekanliklarini bildirdilar. Sovet rahbariyati Gitlerga qarshi koalitsiyani kuchaytirishga, Gitler tajovuziga qarshi kurashayotgan xalqlarning keng antifashistik jabhasini yaratishga katta e’tibor berdi.

Gitlerga qarshi koalitsiyaning asosini SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya ittifoqi tashkil etdi. Frantsiya va Xitoy ham ularning yonida turishdi. Bunday sharoitda, tashqi razvedka, bu mamlakatlarda koalitsiya sheriklarining Germaniya va SSSRga nisbatan haqiqiy niyatlarini bilish uchun, mamlakat rahbariyatini o’z vaqtida xabardor qilish uchun zarur bo’lgan agentlarga ega bo’lishi kerak edi.

"IKKINCHI JABHANI" OCHISH ISTIQBOLLARI HAQIDA RAZVEDKA

Sovet Ittifoqiga Germaniya hujumi bilan Buyuk Britaniya va mamlakatimiz taqdirning irodasi bilan ittifoqdosh bo’lishdi. Germaniya hujumi kuni, 22-iyun kuni kechqurun Buyuk Britaniya bosh vaziri Cherchill London Sovet Ittifoqiga «Angliya bera oladigan barcha yordamni» berishga tayyorligini e’lon qildi.

Harbiy vazirlar mahkamasi a’zosi lord Beaverbrook, Londondagi Sovet elchisiga Maiskiga, Britaniya flotining bir qismi fashistlar floti bilan kurashish uchun Murmansk viloyatiga borishi mumkinligini aytdi va inglizlarning qo’nishi Framburgning Cherbourg va Le Havre portlarini vaqtincha egallab olish bilan Wehrmach kuchlarini tarqatib yuborishi mumkin.

8-iyul kuni Smolensk jangi paytida Cherchil Stalinga yozgan xatida «Arktikada jiddiy operatsiya» tayyorlanayotgani haqida gapirdi. Bunga javoban Stalin «… G’arbiy (Shimoliy Frantsiya) va Shimoliy (Arktikada) Gitlerga qarshi front tashkil qilinsa, Sovet Ittifoqining, shuningdek Buyuk Britaniyaning harbiy holati ancha yaxshilangan bo’lar edi». «ikkinchi jabha» eng yuqori darajada joylashtirildi.

Biroq, uch kundan keyin, ya’ni. 21-iyul, W. Cherchil Stalinga Sovet takliflari «haqiqiy emas» deb yozadi.Londonning pozitsiyasi Sovet rahbariyati uchun kutilmagan yangilik emas edi. Shunday qilib, xorijiy razvedka rezidentining 15-iyul kuni olgan xabaridan, inglizlar Sovet Ittifoqining 3-5 hafta ichida muqarrar ravishda mag’lub bo’lishiga kirishdilar.

Qizil Armiyaning yaqinda mag’lub bo’lishi bahonasida Britaniya Urush Departamenti SSSRga qarshi razvedka ishlarini muvofiqlashtirish uchun Yaqin Sharqda razvedka byurosini tashkil etishga qaror qildi. Xususan, Armaniston, Shimoliy Eron, Kavkaz va Ukraina janubida operatsiyalar o’tkazish va temir yo’llarda sabotaj qilish uchun Britaniya qo’mondonligi ostida suriyalik armanlar va Eron kurdlaridan partizan otryadlarini yaratish mo’ljallangan edi.

13-iyul kuni Angliya razvedkasi xodimi Monks, Iqtisodiy urush vazirligining xodimi, sabotaj uyushtirish uchun Moskvaga yuborildi.Shu bilan birga, SSSR hududida inglizlar faol razvedka ishlarini olib borishdi.

Angliyaning Evropada «ikkinchi jabhani» ochishga nisbatan salbiy munosabati va SSSRga haqiqiy harbiy yordam ko’rsatishni istamasligini hisobga olgan holda, Stalin elchi Maiskiga xatida shunday deb yozdi: «Britaniya hukumati fashistlarga passiv kutgan siyosati bilan yordam bermoqda. Agar bu taxmin to’g’ri bo’lsa, biz ehtiyot bo’lishimiz kerak. Inglizlarga qarshi «.

Evropada «ikkinchi jabhani» ochish masalasida AQShning pozitsiyasi boshqacha edi.Prezident Ruzvelt Sovet Ittifoqiga natsizmga qarshi kurashda yordam kerak, chunki bu o’zimizga yordam berishni anglatadi. Va AQShning bo’lajak prezidenti, o’sha paytda nufuzli senator G. Truman Nyu-York Tayms 1941 yil 24 iyunda «Nyu-York Tayms» gazetasida shunday deb yozgan edi: «Agar Germaniya g’alaba qozonayotganini ko’rsak, demak, biz Rossiyaga yordam berishimiz kerak, agar Rossiya g’alaba qozonsa. Germaniyaga yordam berishi kerak va bu yo’l bilan iloji boricha bir-birlarini o’ldirishga imkon berishlari kerak. «

Bundan shuni tushunish mumkinki, Sovet Ittifoqi faqat o’z kuchlariga tayanishi kerak va ittifoqchilar Germaniya bilan urushga faqat mag’lubiyati shubha tug’dirmaguncha kirishadi.

1941 yil dekabrda Moskva yaqinida fashist kuchlari mag’lubiyatga uchraganidan keyin G’arbning Qizil Armiyaning Germaniyani mag’lub etish qobiliyatiga bo’lgan ishonchi zaiflasha boshladi. Britaniyalik diplomatning iqtibosiga ko’ra, Buyuk Britaniya elchisi S. Kripps va xorijiy razvedka tomonidan qabul qilingan Shvetsiya elchisi o’rtasidagi suhbat. Xususan, u: «Rossiyaning o’zi, hech qanday yordamisiz, nemislar bilan muvaffaqiyatli kurashmoqda. Bizning yordamimiz ahamiyatsiz.Ruslar o’z sanoatini biznikidan o’n baravar tezroq qurdilar».

1942 yil 12 iyulda tashqi razvedka Vashingtonda Cherchill va Ruzvelt o’rtasidagi uchrashuv natijalari to’g’risida mamlakat rahbariyatiga maxfiy ma’lumotlarni etkazishdi va ular bu yil Evropada «ikkinchi jabhani» ochmaslik va Shimoliy Afrikadagi eksa davlatlariga qarshi qo’shma operatsiyalarni amalga oshirishga qaror qilishdi.

Sovet tashqi razvedkasi jiddiy razvedka qobiliyatiga ega bo’lgan Angliyadan, 1942 yil avgust oyida, Britaniya bu yil «ikkinchi jabhani» ochish niyatida emasligini Staliga ma’lum qildi. Xorijiy razvedka ma’lumotlarini sinchkovlik bilan o’rgangan Sovet rahbariyati bu 1943 yilda sodir bo’lishi mumkinligiga amin emas edi. Asosiy sabab ittifoqchilar orasida kuchlar va vositalarning etishmasligi emas edi (ular Afrikada Rommel armiyasiga qarshi operatsiyalarni o’tkazish uchun topilgan). Evropada urushdan keyingi Buyuk Britaniyaning gegemonligini o’rnatadigan SSSR va Germaniyaning o’zaro zaiflashishiga ishongan Cherchillning pozitsiyasi Ruzveltga ittifoqchilar Bolqonlarga o’z qo’shinlarini joylashtirishni doimiy ravishda taklif qildilar. «Evropaning yumshoq nazoratsizligi», garchi ushbu yarim orolning tog’li hududi bunday operatsiyalar uchun mos bo’lmagan bo’lsa ham.

NKGB tashqi razvedkasi Amerika Qo’shma Shtatlari va Buyuk Britaniyaning Kasablanka konferentsiyasi natijalari, xususan, ittifoqchilarning 1943 yildagi chinakam harbiy va siyosiy rejalari to’g’risida ishonchli ma’lumotlarni o’z vaqtida oldi va ularga SSSR Davlat qo’mitasi to’g’risida ma’lumot berdi. 1943 yil 24 aprelda Nyu-York rezidensiyasi Markazga Buyuk Britaniya tashqi ishlar vaziri A. Eden va AQSh hukumati o’rtasidagi muzokaralar natijalari to’g’risida xabar berdi, shunda AQSh Bosh shtabining Evropada «ikkinchi jabhani» ochishning istalmaganligi haqidagi fikri xabar qilindi. Germaniyaga qarshi asosiy quruqlik operatsiyalari 1944 yilda boshlanishi kerak edi.

1943 yil oktyabr oyida A. Eden Moskvaga Evropada «ikkinchi front» ochilishi arafasida Angliya va AQSh boshidan kechirgan qiyinchiliklarni tushuntirish uchun keldi. Sovet armiyasining Stalingrad, Orel va Kurskdagi g’alabalaridan keyin A. Edenning mulohazalari jiddiy ko’rinmadi, shuning uchun Stalin unga istehzo va kinoyali javob qaytardi: «Agar kuchingiz yetmasa, boshqa hech narsa qilinmaydi».

Urush vaqtini qisqartirish va Evropada «ikkinchi jabhani» ochish masalasi 1943 yil 30 noyabrda Tehron konferentsiyasida muhokama qilindi. U Cherchill yana bu masala bo’yicha o’ziga xos majburiyatlardan voz kechishga urinib ko’rdi, ammo Molotovga murojaat qilib, Stalinning qat’iy pozitsiyasiga o’tdi. : «Aftidan, bu erda bizda hech qanday ish yo’q. Old tomondan qilishimiz kerak bo’lgan juda ko’p narsa bor.» Konferentsiyaga raislik qilgan Ruzvelt keyingi vaqtga qadar tanaffus e’lon qildi, bu vaqtdan foydalanib, Cherchillni 1944 yilda «ikkinchi jabhani» ochish bo’yicha aniq majburiyatni bajarishga ko’ndirdi. Sovet Ittifoqisiz Germaniyani mag’lub etishning iloji yo’qligini tushundi.

Tehron konferentsiyasida imzolangan uch tomonlama kelishuvda Angliya-Amerika qo’shinlarining Frantsiyaga 1944 yil may oyida bostirib kirishi aytilgan. Sovet Ittifoqi Germaniya qo’shinlarining qayta to’planishiga yo’l qo’ymaslik uchun o’sha paytda Sharqiy frontga hujum boshlashga majbur bo’lgan.

Ma’lumki, «Overlord» operatsiyasi 1944 yil 6 iyunda, Sovet Ittifoqining o’zi Germaniya bilan urushni zafar bilan tugatishi va Angliya kanaliga etib borishi aniq bo’lgandan keyin boshlandi.

URUSHDAN KEYINGI DAVR HAQIDAGI TASHQI MA'LUMOT

1944 yil 13 mayda SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya hukumatlari Vengriya, Ruminiya, Bolgariya va Finlyandiyani fashistlar Germaniyasi bilan yakson qilishni va falokatdan saqlanish uchun vaqt bo’lganida urushni qoldirishni talab qilib, maxsus bayonot chiqadilar. Ushbu ogohlantirish nemis yo’ldoshlarining hukmron doiralariga kuchli ta’sir ko’rsatdi, ammo natsistlar bilan to’g’ridan-to’g’ri tanaffusga bormadi. Italiya, Finlyandiya, Vengriya, Ruminiya va Bolgariya hukmron doiralarining asosiy harakatlari ushbu mamlakatlarda mavjud rejimlarni saqlab qolish uchun AQSh va Angliya bilan alohida tinchlik to’g’risida kelishuvga erishishga qaratilgan edi.

Alohida tinchlik bo’yicha maxfiy muzokaralar Stokgolm, Lissabon, Madrid, Istanbul, Qohira, Jeneva va boshqa joylarda bo’lib o’tdi. 1942 yil noyabrdan 1944 yil oktabrgacha davlat xavfsizlik organlarining tashqi razvedkalari bu mavzular bo’yicha katta miqdordagi materiallarni olishdi, ular Stalinga xabar qilindi.

Italiya, Finlyandiya, Ruminiya, Bolgariya va Vengriya Germaniya bilan aloqalarni uzib, ko’pchilik unga qarshi urush e’lon qilganidan so’ng, ushbu mamlakatlarda urushdan keyingi tizimning yo’llari haqida savol tug’ildi. Evropadagi qurilmalar. Ushbu ish uch yo’nalishda olib borildi: Evropa mamlakatlarining reaktsion doiralarining Sovet Ittifoqiga qarshi rejalari va rejalarini aniqlash va yo’q qilish, Sovet qo’shinlari joylashgan mamlakatlar hududida urush jinoyatchilari va dushman agentlarini qidirish va hibsga olish, Sharqiy Evropa mamlakatlariga o’zlarining davlat xavfsizlik organlarini yaratishda yordam berish. .

Shunday qilib, xususan, 1944 yil oxirida – 1945 yil boshida.Ruminiyada Sovet Armiyasiga qarshi kurashgan «Temir soqchilar» ning bir necha yer osti fashizmga qarshi tashkilotlari ochildi. Xuddi shu mamlakatda Sovet askarlari vazobitlariga qarshi terrorchilik harakatlarini amalga oshirgan mingga yaqin odamning «o’lim guruhlari» mavjud edi. Nemis razvedkasi ham faol edi, u o’zi tuzgan yer osti tashkilotlari orqali mamlakatda davlat to’ntarishini amalga oshirishga harakat qilib, uni Germaniya tomoniga o’tkazishga erishdi.

Evropada urushdan keyingi davrning Sovet dasturi quyidagicha edi:

Evropa davlatlarini fashistlar istilosidan ozod qilish va ularga davlatlarni qayta tiklashda yordam berish;
Ikkinchi Jahon urushi boshlanishida aybdor bo’lgan harbiy jinoyatchilarni jazolash;

Shu munosabat bilan, tashqi razvedka oldiga asosiy ittifoqdosh mamlakatlarning urushdan keyingi tuzilish muammolari bo’yicha rejalari va niyatlarini aniqlash vazifasi yuklatildi. U bu vazifani muvaffaqiyatli bajardi. Angliya va Qo’shma Shtatlardagi NKGB aholisi ushbu masala bo’yicha Amerika va Britaniya hukumatlarining barcha asosiy hujjatlarini olishdi va ularni o’z vaqtida Markazga yuborishdi. Xususan, razvedka Moskva, Tehron, Qrim va Potsdam konferentsiyalarida ingliz va amerika delegatsiyalarining asosiy hujjatlar nusxalarini oldi.

Sovet tashqi razvedka agentligiga AQSh va Angliya hukumati rahbarlarining Kvebekdagi ikki konferentsiyasining natijalari, shuningdek, Cherchill va Edenning AQSh hukumati bilan muzokaralari, Ruzveltning Chexoslovakiya Prezidenti Benes va Polsha Bosh vaziri general Sikorskiy va boshqalar bilan muzokaralari to’g’risida ma’lumotlar kelib tushdi.

Germaniyaning urushdan keyingi tuzilishi masalasi o’sha paytda xalqaro siyosatda alohida o’rin tutgan. Sovet Ittifoqi urush jinoyatchilarini jazolashni, fashistlarning barcha tashkilotlarini tarqatib yuborishni, Wehrmachtni va uning umumiy xodimlarini yo’q qilishni, Germaniya tajovuz qurbonlariga tovon to’lashni talab qildi. Mamlakatimiz Germaniyani Buyuk Britaniya va AQSh talab qilgan bir necha shtatlarga ajratilishiga qarshi edi. Sovet razvedkasi muntazam ravishda AQSh va Angliyadan yashirin hujjatlarni olib turdi, bu davlatlar hukumatlarining Germaniyaga nisbatan pozitsiyasini bayon qildi. Shunday qilib, 1945 yil 23 va 28 yanvar kunlari tashqi razvedka DMQga AQSh va Angliya hukumatlarining Qrim konferentsiyasiga tayyorlangan asosiy hujjatlari to’g’risida xabar berdi. Ular Germaniyaning bo’linishi va markazsizlanishi, Sharqdagi chegara imtiyozlari hajmi, Reyn-Vestfaliya va Kiel mintaqalarining kelajagi, Germaniya aholisining ko’chishi, iqtisodiy xavfsizlik va zararni qoplash choralari, asosiy urush jinoyatchilariga munosabat, BMTda ovoz berish tartibi, Italo-Yugoslaviya chegara, Polsha chegaralari va boshqalar. Markazga muntazam ravishda taqdim etiladigan razvedka ma’lumotlari mamlakat rahbariyatiga etkazilgan va unga xalqaro maydonda siyosiy yo’nalishda yurishda yordam bergan.

Ulug’Vatan urushi xorijiy razvedka uchun jiddiy sinov bo’ldi.Ajablanarlisi shundaki, ba’zida bomba ostida bo’lgan skautlar muhim razvedka ma’lumotlarini olish uchun o’z hayotlarini xavf ostiga qo’ydilar. Razvedka Stalinni Stalingrad yaqinidagi nemis qo’mondonligining rejalari, Kursk bulg’asi va Germaniyaning Wehrmachtning boshqa rejalari to’g’risida xabardor qildi. Shunday qilib, u insoniyat tarixidagi eng xavfli tajovuzkor ustidan xalqimizning g’olib chiqishiga hissa qo’shdi.

Urush yillarida uning faoliyatida muhim o’rin SSSR ittifoqchilarining Gitlerga qarshi koalitsiyasidagi «ikkinchi jabhaning» qachon ochilishi va «Katta uchlik» ning yig’ilishlaridagi mavqeiga oid haqiqiy rejalarini aniqlashtirish edi.

Tashqi razvedka Evropada urushdan keyingi tuzilishga nisbatan ittifoqchilarning niyati to’g’risidagi hujjatli ma’lumotlarni qabul qildi va o’z vaqtida Markazga yuborildi.

Razvedka agentliklari tomonidan Shveytsariyadagi alohida muzokaralar to’g’risida olingan ma’lumotlar tufayli, AQSh OSS (razvedka xizmati) rahbari A. Duls natsistlar bilan natsistlar rejimining ayrim rahbarlarining antitser Gitler koalitsiyasi saflariga bo’linish rejalarini buzishga muvaffaq bo’ldi.

Manxetten loyihasi sirlariga kirishda xorijiy razvedkaning roli yaxshi ma’lum. Urush yillarida uning AQSh va Angliyada atom quroli ishlab chiqarishi to’g’risida olgan ma’lumotlari tufayli, urushdan keyingi og’ir yillarda mamlakatimiz o’z bombasini yaratishga va bu sohadagi AQSh monopoliyasini engishga muvaffaq bo’ldi.

Ikkinchi jahon urushi yillarida ichki ishlar xodimlarining faoliyat

Urushning dastlabki kunlaridanoq respublika militsiyasining ko‘plab xodimlari ko‘ngilli ravishda harakatdagi Armiya safiga qo‘shildilar. Xususan, urush boshlangan ilk oylarda O‘zbekiston SSR Ichki ishlar xalq komissarligining buyrug‘i asosida respublika bo‘yicha rahbarlik lavozimlarida faoliyat yuritayotgan xodimlardan 57 nafari tezkor ravishda Qizil Armiya saflariga yuborildi. Ulardan tashqari Toshkent militsiya maktabi tinglovchilarining 60 foizi, komandir-o‘qituvchilarining 30 foizi, Samarqand militsiya organlari xodimlaridan 1 489 kishi, Toshkent Temir yo‘li militsiyasi bo‘limining 204 nafar eng yaxshi xodimlari o‘zbek milliy divizitsiyasi, shuningdek general Panfilov diviziyasi safida jangga kirdilar. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, tadqiq etilayotgan yillarda Ittifoq miqyosida ichki ishlar organlariga yuklatilgan vazifalar ma’lum darajada hududiy jihatdan farqlangan. Masalan, frontga yaqin joylardagi ichki ishlar organlari xodimlari nizomda belgilangan vazifalarni bajarish barobarida, 1941 yil 29 iyunda SSSR XKS va VKP(b) Markaziy Komitetining “Front yaqinidagi viloyatlarning partiya va sovet tashkilotlariga” nomli yo‘riqnomada belgilangan ko‘rsatmalarning ham ijrosi ta’minlangan. Yo‘riqnomada ichki ishlar organlari xodimlariga dushman parashyutchilari, ayg‘oqchilari va xoinlarga qarshi qurolli kurash olib borish, harbiy jinoyatchilarni ro‘yxatga olish, harbiy buyruqlarni o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlash, xizmatdan qochib yurganlarni aniqlash va ularga tegishli chora ko‘rish, zavodlar, elektrostansiyalar, ko‘priklar, telefon, telegraf hamda boshqa aloqa vositalarini qo‘riqlash kabi vazifalar yuklatildi. Fashistlarga qarshi bo‘lgan janglarda Ittifoq miqyosida ichki ishlar organlari xodimlari xususan o‘zbekistonliklardan M. Xasanov, A.Golubenko, I.Kirpichenko, T.Rajabov, G‘.Valiev, O.Omonboev, Sh.Xasanboev, T.Abdullaev, Z.Imamov, T.Ibragimov, I.Sattarov, M.O‘rinov, B.Sirojiddinov kabilar yuksak qahramonlik va jasurlik timsolini namoyon etganlar. O‘zbekistonlik militsiya xodimlari Ukraina, Belorussiya, Leningrad, Xarkov, Kursk yoyi, Shimoliy va G‘arbiy hamda boshqa frontlarda ishtirok etib, katta matonat va mardlik namunalarini ko‘rsatdilar. Ularning janglardagi qahramonliklari turli xildagi davlat ordenlari va medallari bilan taqdirlandi.